وقتی حیوان خانگی‌تان نیاز به جراحی پیدا می‌کند، ممکن است تجربه‌ای استرس‌زا باشد. البته برخی ترس‌ها درباره بیهوشی حیوانات واقعیت ندارند. برای آشنایی با باورهای نادرست رایج، به مقاله «باورهای غلط درباره بیهوشی حیوانات» مراجعه کنید. اما به هر حال برخی خطرات و عارضه ها نیز با آن همراه‌اند که باید پیش از بیهوشی مورد توجه قرار گیرند تا احتمال موفقیت عمل بالا برود. در ادامه با خطرات و عوارض بیهوشی برای حیوانات خانگی سگ و گربه آشنا می‌شویم.
تفاوت خطرات و عوارض بیهوشی حیوانات خانگی
پیش از بررسی موارد جزئی‌تر، بهتر است تفاوت بین خطر و عارضه را بدانیم:
- خطرات بیهوشی حیوانات: ریسک‌هایی هستند که حین یا بلافاصله پس از بیهوشی ممکن است جان حیوان را تهدید کنند (مانند ایست قلبی، واکنش شدید آلرژیک یا افت ناگهانی فشار).
- عوارض بیهوشی حیوانات: مشکلات موقتی و معمولی‌تری هستند که اغلب بعد از پایان بیهوشی ظاهر می‌شوند، مانند گیجی، لرزش، بی‌اشتهایی یا یبوست.
خطرات بیهوشی حیوان خانگی چیست؟
خطر بیهوش کردن سگ و گربه همواره باید در کنار فواید آن مورد بررسی قرار گیرند و همچنین باید مزایا و معایب هرگونه جایگزین برای بیهوشی نیز در نظر گرفته شود. خطر بیهوشی گربه و سگ می‌تواند از مشکلات جزئی مانند تهوع خفیف پس از به هوش آمدن تا مشکلات جدی و تهدیدکننده مانند ایست قلبی یا سکته مغزی متغیر باشد. البته مرگ ناشی از بیهوشی نادر است.
تیم دامپزشکی تمام اقدامات احتیاطی لازم را انجام می‌دهد تا اطمینان حاصل شود که حیوان خانگی شما در شرایط ایمن قرار دارد و توانایی تحمل بیهوشی را دارد (در مقاله بیهوشی ایمن حیوانات خانگی به طور مفصل به این موضوع پرداختیم). در مواردی که عمل جراحی انتخابی است، زمان بیشتری برای به تعویق انداختن بیهوشی و درمان عوامل خطرزا قبل از انجام بیهوشی و عمل وجود دارد.
بیهوشی زمانی «پرخطر» تلقی می‌شود که حیوان شما دچار مشکلات سلامتی باشد که خطر بروز عوامل تهدیدکننده حیات در حین بیهوشی را افزایش می‌دهند. این به معنای قطعی بودن بروز این عوامل نیست، اما احتمال وقوع آن‌ها بیشتر است. اگر دامپزشک، حیوان شما را «پرخطر» بداند، تمام تلاش خود را برای کنترل این خطر انجام خواهد داد. با این حال، باید برای این احتمال آماده باشید که ممکن است با وجود تمام تلاش‌ها، حیوان دچار مشکل جدی شود یا حتی جان خود را از دست بدهد.
برخی از خطرات بیهوشی گربه و سگ عبارت‌اند از:
۱. افت فشار خون
یکی از شایع‌ترین خطرات بیهوشی سگ و گربه، کاهش ناگهانی فشار خون است که می‌تواند باعث کاهش جریان خون به اندام‌های حیاتی مانند مغز، کلیه و کبد شود. در واقع برخی از داروهای بیهوشی باعث افت فشار خون می‌شوند. در بیهوشی استنشاقی نیز با توجه به دوز ممکن است قدرت انقباض عضله قلب کاهش و مقاومت دیواره عروق افزایش یابد.
- برای مدیریت افت فشار در سگ و گربه راهکارهای مختلفی وجود دارد که باید به طور اورژانسی انجام شود.
۲. مشکلات تنفسی در طول بیهوشی
بیشتر اختلالات تنفسی در جریان جراحی به داروهای بیهوشی مربوط می‌شوند. با این حال، بیماری‌های زمینه‌ای مانند کلاپس نای، شکستگی دنده، آب آوردگی ریه یا چاقی نیز ممکن است باعث بروز مشکل شوند.
داروهایی مانند پروپوفول و اپیوئیدها که در القای بیهوشی استفاده می‌شوند، بسته به دوز مصرفی می‌توانند عوارض تنفسی ایجاد کنند. بنابراین، پایش دقیق تعداد و کیفیت تنفس بیمار در طول بیهوشی ضروری است.
۳. آریتمی و تغییرات ضربان قلب در حین بیهوشی
از دیگر مشکلات شایع حین بیهوشی، بروز آریتمی (بی‌نظمی ضربان قلب) است. این وضعیت با سمع قلب، استفاده از پالس‌اکسیمتر یا نوار قلب (ECG) قابل تشخیص است.
میزان نرمال ضربان قلب بسته به گونه و نژاد حیوان متفاوت است:
- در سگ‌های نژاد بزرگ: کمتر از 50 ضربه در دقیقه
- در سگ‌های کوچک: کمتر از 70 ضربه در دقیقه
- در گربه‌ها: کمتر از 100 ضربه در دقیقه
برادی کاردی (افت ضربان قلب)
اگر علت برادی‌کاردی تنها عمق بالای بیهوشی باشد، معمولاً نیازی به اقدام فوری نیست و کافی است فشار خون و دمای بدن کنترل شود. با این حال، گاهی عواملی مانند وارد کردن لوله تنفسی به نای یا اختلالات متابولیکی زمینه‌ساز افت ضربان قلب هستند که نیاز به بررسی و مداخله دارند.
تاکی کاردی (افزایش ضربان قلب)
برخی بیماران ممکن است در حین بازگشت از بیهوشی دچار افزایش غیرمنتظره ضربان قلب شوند. این وضعیت ممکن است ناشی از درد، اختلالات قلبی پنهان یا کم‌عمق بودن بیهوشی باشد. به عنوان مثال، اگر بیمار دچار درد است، تزریق داروی ضددرد می‌تواند ضربان قلب را تا حدی به وضعیت طبیعی بازگرداند.
۴. کاهش دمای بدن در حین بیهوشی
یکی از چالش‌های مهم در مدیریت بیهوشی حیوانات خانگی، به‌ویژه سگ و گربه، افت دمای بدن در طول عمل جراحی است. برخی داروهای بیهوشی با گشاد کردن عروق و کاهش فشار خون، باعث افت متابولیسم می‌شوند و در نتیجه، دمای بدن نیز کاهش می‌یابد.
علاوه بر این، عوامل دیگری مانند کوتاه کردن موی بدن برای جراحی، استفاده از محلول‌های ضدعفونی‌کننده، تزریق مایعات و باز شدن حفره‌های داخلی بدن نیز در افت دمای بدن نقش دارند.
باید توجه داشت که افت دمای بدن یک واکنش طبیعی در جریان بیهوشی است، اما می‌تواند عملکرد سیستم ایمنی و فرآیند خون‌بندی را مختل کند. همچنین، با کاهش دما، نیاز بدن به دارو برای حفظ بیهوشی کمتر می‌شود. این وضعیت معمولاً با افت فشار خون و کاهش ضربان قلب همراه است. در چنین شرایطی، استفاده از دارو برای اصلاح برادی‌کاردی (کاهش ضربان قلب) اغلب بی‌تأثیر خواهد بود تا زمانی که دمای بدن به سطح طبیعی برگردد.
- برای پیشگیری از این عوارض، توصیه می‌شود در حین جراحی و بیهوشی از تشک‌های گرمایی ایمن استفاده شود تا دمای بدن حیوان در سطح مطلوب باقی بماند.
۵. طولانی شدن دوره ریکاوری بعد از بیهوشی
یکی از نگرانی‌های اصلی صاحبان حیوانات از خطر بیهوش کردن گربه و سگ، دوره ریکاوری یا بازگشت به هوشیاری پس از بیهوشی است. با وجود پایش دقیق، گاهی اوقات روند بیدار شدن طولانی یا همراه با اضطراب و بی‌قراری است. ممکن است حیوان تا ۳۰ دقیقه پس از قطع ماده بیهوشی همچنان بیهوش بماند یا در حالت بازگشت، علائم ترس و درد شدید نشان دهد.
عوامل رایج در طولانی شدن ریکاوری عبارت‌اند از:
- افت طولانی‌مدت دمای بدن
- استفاده از دوز بالای داروهای بیهوشی
در این موارد، باید محیطی آرام برای ریکاوری فراهم شود. در حیواناتی که به‌طور طبیعی واکنش‌پذیرتر هستند، حتی ممکن است پس از به هوش آمدن نیاز به داروهای آرام‌بخش داشته باشند.
همچنین اگر حیوان دچار درد باشد، باید بلافاصله در طول ریکاوری داروی ضددرد مناسب تجویز شود تا روند بازگشت به حالت طبیعی بدون تنش و ناراحتی طی شود.
عوامل مؤثر بر افزایش خطر بیهوشی در سگ و گربه
مواردی وجود دارند که خطر بیهوشی در حیوانات خانگی را به طور بالقوه افزایش می‌دهند. آشنایی با این عوامل و توجه به آن‌ها خطر بیهوشی سگ و گربه را تا حد زیادی کاهش می‌دهد.
۱. کنترل نکردن وضعیت قلبی–تنفسی و تست های قبل از عمل
اولین خطر بیهوشی برای حیوان خانگی کنترل نکردن وضعیت قلبی-تنفسی و تست‌های قبل عمل است. در واقع قبل از هر چیز، معاینات فیزیکی کامل و آزمایش خون برای بررسی کارکرد قلب، کلیه و کبد ضروری است. اگر حیوان بیماری زمینه‌ای مثل نارسایی قلب یا مشکلات ریوی داشته باشد، احتمال بروز مشکل بالا می‌رود و گاهی لازم است قبل از عمل ابتدا آن بیماری کنترل شود.
- نکته مهم: ۸–۱۲ ساعت ناشتایی پیش از بیهوشی برای جلوگیری از مشکلات گوارشی توصیه می‌شود.
۲. عدم توجه به وزن حیوان خانگی برای بیهوشی
تغییر وزن (کم یا زیاد شدن چند کیلو) می‌تواند نیاز به تنظیم دقیق دُز داروی بیهوشی ایجاد کند. حیوانات لاغر چون چربی و عضله کمی دارند، دارو فرصت کمتری برای پخش شدن پیدا می‌کند و ممکن است اثر قوی‌تری روی قلب بگذارد. آن‌ها همچنین سریع‌تر دچار افت دما می‌شوند و فشار خون‌شان پایین می‌آید، پس باید در حین عمل با پتو گرم نگه داشته شوند.
حیوانات چاق موقع جراحی سخت‌تر در حالت مناسب قرار می‌گیرند و چربی بیش از حد در اطراف قفسه سینه نفس‌کشیدن را دشوار می‌کند. چون بیهوشی تنفس را کاهش می‌دهد، باید با لوله تنفس و دستگاه تنفسی مصنوعی، نفس کشیدن حیوان کنترل شود.
۳. بی توجهی به تفاوت گربه و سگ
گربه‌ها به‌خاطر ابعاد کوچک، گاهی بیهوش کردنشان دشوارتر است. محدودیت‌های فیزیکی هم مانع استفاده از تجهیزات مانیتورینگ دقیق (مثل کاتتر شریانی برای پایش فشار خون) می‌شود. علاوه بر این گربه‌ها ممکن است هنگام وارد کردن لوله تنفس دچار اسپاسم حنجره شوند و اگر فرد بی‌تجربه چند بار تلاش کند، راه هوایی گربه آسیب می‌بیند. گربه‌ها سریع‌تر سردشان می‌شود و سگ‌ها به‌خاطر اندازه بزرگ‌تر، مهار کردن و جا‌به‌جایی‌شان در اتاق عمل چالش‌برانگیز است.
۴. عدم توجه به نژاد حیوان در بیهوشی
نژادهای پوزه کوتاه مثل پاگ، بوستون ترِیر و گربه‌های پرشین و هیمالین، به‌خاطر مجاری تنفسی باریک، در بیهوشی بیشتر در معرض مشکلات تنفسی هستند. سقف نرم بلند در دهانشان هم نفس‌کشیدن پس از بیهوشی را دشوار می‌کند. سگ‌هایی مانند پودل، یورکشایر تریر و پامرانین نیز گاهی پس از لوله‌گذاری دچار سرفه‌های مکرر می‌شوند و نیاز به داروی ضدسرفه، آنتی‌بیوتیک یا استروئید دارند تا التهاب و خطر عفونت کمتر شود.
۵. خطر بیماری های زمینه ای
به طور کلی خطر مرگ‌ومیر در بیهوشی حیوانات سالم بسیار پایین است (حدود ۰.۰۵٪ برای سگ‌های سالم و ۰.۱٪ برای گربه‌های سالم)، اما در حیوانات بیمار تا حدود ۱.۳٪ افزایش می‌یابد. پیش از تجویز بیهوشی باید سن حیوان خانگی برای بیهوشی، سابقه پزشکی و هرگونه بیماری مانند نارسایی کبد، کلیه، دیابت کنترل‌نشده یا مشکلات قلبی به‌دقت بررسی شود. داشتن گزارش کامل سلامت و آزمایش‌های پایه خون کمک می‌کند تا درمانگر قبل از عمل تصویر دقیقی از وضعیت کلی حیوان داشته باشد.
اقدامات پیشگیرانه برای کاهش خطر
با رعایت برخی اقدامات ساده اما کلیدی، می‌توان ریسک بیهوشی حیوان خانگی را به حداقل رساند و دوره نقاهت پس از بیهوشی را کوتاه‌تر کرد:
۱. انجام آزمایش های پیش از بیهوشی
آزمایش خون و بررسی عملکرد کبد، کلیه و قلب پیش از بیهوشی می‌تواند اطلاعات مهمی در اختیار دامپزشک قرار دهد و از مواردی است که حتما باید به آن توجه کرد. بنابراین در صورتی که حیوان نیازمند بیهوشی بود حتما او را به یک مرکز مجهز ببرید و از انجام آزمایش‌های لازم اطمینان حاصل کنید.
۲. داروی بیهوشی و روش بیهوشی مناسب
دامپزشک با توجه به وزن، سن، وضعیت سلامت، بهترین روش بیهوشی حیوان خانگی (استنشاقی و یا تزریقی) و داروی بیهوشی را انتخاب می‌کند. استفاده از داروهای جدید و کنترل‌شده ریسک را کاهش می‌دهد. البته تبحر و تجربه جراح و متخصص بیهوشی نیز به اندازه تکنیک و نوع دارو اهمیت دارد. بنابراین پیش از بیهوشی حیوان این مورد را در نظر داشته باشید و درباره تجربیات پزشک معالج تحقیق کنید.
۳. مانیتورینگ حین و بعد از بیهوشی
کنترل مداوم علائم حیاتی مانند ضربان قلب، دمای بدن، فشار خون و سطح اکسیژن خون در حین بیهوشی و دوران ریکاوری بسیار ضروری است و حیوان در هیچ مرحله‌ای نباید به حال خود رها شود. برای اطلاعات بیشتر مقاله راهنمای جامع بیهوشی حیوانات خانگی را بخوانید و از پزشک معالج دستورالعمل‌های لازم را جویا شوید.
۴. مراقبت های پس از بیهوشی
تا چند ساعت پس از عمل، حیوان باید در محیطی آرام و گرم تحت نظر باشد. همچنین مراقبت‌های بعد از بیهوشی نقش مهمی در کاهش خطر و عوارض دارند و ممکن است در صورت بی توجهی به دستورات پزشک، عوارض پس از بیهوشی گریبان‌گیر حیوان خواهند شوند. در مقاله مراقبت های بعد از بیهوشی در حیوانات خانگی به طور مفصل به این مورد پرداختیم.
عوارض بیهوشی در حیوانات خانگی
در ساعات و روزهای بعد از بیهوشی، ممکن است علائمی ظاهر شوند که معمولاً موقتی و قابل کنترل‌اند. برخی از عوارض بیهوشی در سگ و گربه عبارت‌اند از:
- لرزش بدن و عدم تعادل
برخی حیوانات پس از بیدار شدن از بیهوشی دچار لرز یا راه رفتن نامتعادل می‌شوند. این حالت معمولاً طی چند ساعت تا یک روز بهبود می‌یابد. - بی‌اشتهایی یا تهوع
اختلالات خوردن یکی از عوارض بیهوشی در گربه و سگ است که تقریبا شیوع بالایی دارد. بی‌اشتهایی، حالت تهوع یا حتی استفراغ خفیف ممکن است در ساعات ابتدایی دیده شود. اگر حیوان تا ۲۴ ساعت غذا نخورد یا حالت تهوع ادامه داشت، باید با دامپزشک مشورت شود. - تورم یا قرمزی محل جراحی
یکی دیگر از عوارض بیهوشی حیوان خانگی تورم خفیف محل بخیه‌ها است. این تورم طبیعی است، اما اگر افزایش یابد، گرما، ترشح یا بوی بد داشته باشد، باید جدی گرفته شود. - یبوست یا تغییر در دفع
یبوست و مشکل در دفع نیز جزو عوارض بیهوشی سگ و گربه به شمار می‌رود. داروهای بیهوشی ممکن است عملکرد روده را برای مدتی مختل کنند. در صورت عدم دفع مدفوع تا ۴۸ ساعت، مراجعه به دامپزشک توصیه می‌شود.
چه زمانی به دامپزشک مراجعه کنیم؟
برخی از عوارض بیهوشی گربه و سگ در طول چند ساعت از بین می‌روند اما در صورت مشاهده هر یک از موارد زیر و ادامه‌دار شدن مشکلات، مراجعه فوری به دامپزشک ضروری است:
- استفراغ شدید یا مکرر
- تب یا لرز طولانی
- ضعف و بی‌حالی مفرط
- خونریزی یا ترشح غیرطبیعی از محل بخیه
- تنفس سخت یا غیرعادی
- عدم دفع ادرار یا مدفوع
مرور سریع
بیهوش کردن حیوانات خانگی در بسیاری از موارد ایمن و ضروری است، اما گاهی خطرات و یا عوارضی هم دارد. با آگاهی، انجام آزمایش‌های لازم، انتخاب مرکز مناسب و مراقبت‌های کافی، می‌توان خطرات و عوارض بیهوشی حیوان خانگی را تا حد زیادی کنترل کرد. همکاری نزدیک با دامپزشک و مطرح کردن همه نگرانی‌ها و سوالات، کلید آرامش خاطر شما و سلامت حیوان عزیزتان است. برای مشاوره و کسب اطلاعات و یا رزرو نوبت از طریق شماره‌های مندرج در سایت با بیمارستان دامپزشکی مرکزی تماس بگیرید تا همکاران ما در بخش جراحی حیوانات بیشتر راهنمایی‌تان کنند.
سوالات متداول
آیا بیهوشی برای حیوانات خانگی بی‌خطر است؟
در بیشتر موارد، بیهوشی برای حیوانات خانگی بی‌خطر است، به‌ویژه اگر حیوان سالم باشد و آزمایش‌های پیش از عمل انجام شده باشد. با این حال، مانند هر فرآیند پزشکی دیگری، بیهوشی هم خطراتی دارد که با مراقبت‌های حرفه‌ای و انتخاب داروی مناسب، به حداقل می‌رسند. استفاده از مانیتورینگ دقیق و داروهای جدید بیهوشی، احتمال بروز مشکلات را بسیار کاهش داده است.
چه عواملی باعث می‌شوند بیهوشی برای سگ یا گربه خطرناک باشد؟
سن بالا، نژاد خاص (مانند نژادهای بینی‌کوتاه)، چاقی یا لاغری شدید، بیماری‌های قلبی، کلیوی یا کبدی، و عدم انجام آزمایش‌های پیش از عمل، از عواملی هستند که خطر بیهوشی در حیوان خانگی را افزایش می‌دهند. دامپزشک با در نظر گرفتن این عوامل، برنامه بیهوشی را تنظیم می‌کند تا احتمال خطر به حداقل برسد.
برای کاهش عوارض بیهوشی حیوان خانگی، چه مراقبت‌هایی باید انجام شود؟
پس از بیهوشی، حیوان ممکن است برای چند ساعت خواب‌آلود، بی‌اشتها یا دچار لرزش باشد. برای کاهش عوارض بیهوش کردن سگ و گربه آن‌ها را در محیطی آرام، گرم و بدون استرس نگه دارید. از تغذیه سنگین یا فعالیت زیاد تا چند ساعت خودداری شود. در صورت ادامه یافتن علائم غیرطبیعی مانند بی‌حالی شدید، مشکل در تنفس یا استفراغ، فوراً با دامپزشک تماس بگیرید.
