لیشمانیوز یا لیشمانیاز، یک بیماری انگلی ناشی از انگل‌های تک‌یاخته‌ای از جنس لیشمانیا است که از طریق نیش پشه‌های خاکی منتقل می‌شود. این بیماری در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری جهان، از جمله ایران، شیوع دارد و به‌عنوان یک بیماری زئونوز، می‌تواند بین انسان و حیوانات، به‌ویژه سگ‌ها، منتقل شود. در این مقاله به بررسی این بیماری، راه‌های تشخیص، چالش‌های کنترل آن در ایران و پروتکل‌های درمانی پرداخته می‌شود.
لیشمانیا چیست؟
لیشمانیا (Leishmania) یک انگل تک‌یاخته‌ای از شاخه Protozoa است که عامل ایجاد بیماری لیشمانیوز در انسان و حیوانات، به‌ویژه سگ‌ها، می‌باشد. این انگل از طریق نیش پشه خاکی منتقل می‌شود و پس از ورود به بدن میزبان، در سلول‌های سیستم ایمنی (ماکروفاژها) مستقر می‌شود.
روش های انتقال لیشمانیا به سگ، انسان و گربه
انگل لیشمانیا از طریق نیش پشه خاکی به میزبان منتقل می‌شود. این پشه‌ها ناقل اصلی بیماری هستند و هنگام تغذیه از خون حیوان یا انسان آلوده، انگل را منتقل می‌کنند. در سگ‌ها، پشه خاکی عامل اصلی ابتلاست، اما در موارد نادری، انتقال از راه‌هایی مثل جفت، تزریق خون یا زخم باز نیز گزارش شده است.
در انسان نیز، انتقال تنها از طریق نیش پشه خاکی آلوده رخ می‌دهد. تماس مستقیم با حیوان مبتلا، منجر به انتقال بیماری نمی‌شود. لیشمانیا بیماری زئونوز است، اما بین سگ و گربه به‌صورت مستقیم منتقل نمی‌شود. گربه‌ها می‌توانند به این انگل مبتلا شوند، اما به میزان بسیار کمتری نسبت به سگ‌ها و معمولاً به‌عنوان میزبان فرعی در نظر گرفته می‌شوند. بنابراین انتقال از سگ به گربه یا بالعکس شایع نیست و انتقال واقعی تنها از طریق پشه‌ی ناقل انجام می‌شود.
انواع بیماری لیشمانیوز
انگل لیشمانیا در حیوانات خانگی و انسان می‌تواند باعث بروز چند نوع بیماری متفاوت شود که بسته به گونه انگل و پاسخ ایمنی بدن، در یکی از اشکال زیر ظاهر می‌گردد:
-
لیشمانیوز جلدی (Cutaneous Leishmaniasis)
رایج‌ترین فرم بیماری که با زخم پوستی در محل نیش پشه همراه است. در ایران، این نوع بیشتر با نام «سالک» شناخته می‌شود. -
لیشمانیوز احشایی (Visceral Leishmaniasis / Kala-azar)
نوعی شدیدتر و خطرناک‌تر از بیماری که اندام‌های داخلی مانند کبد، طحال و مغز استخوان را درگیر می‌کند. در صورت عدم درمان، می‌تواند کشنده باشد. -
لیشمانیوز مخاطی (Mucocutaneous Leishmaniasis)
نوع نادرتر که مخاط بینی، دهان و گلو را درگیر می‌کند و معمولاً پس از عفونت پوستی ایجاد می‌شود.
لیشمانیوز در سگ ها
لیشمانیوز یکی از بیماری های مشترک بین سگ و انسان است. سگ‌ها بیشتر فرم واسط یعنی ترکیبی از فرم جلدی و احشایی را نشان می‌دهند. این فرم‌ها با علائم بسیار متنوعی همراه هستند که تشخیص بیماری را دشوار می‌کنند.
علائم بیماری لیشمانیوز چیست؟
علائم پوستی لیشمانیوز اغلب در نواحی‌ای ظاهر می‌شوند که پشه خاکی نیش زده است و شامل:
- زخم‌های باز روی پوست
- گرفتگی و آبریزش بینی
- خون‌ریزی از بینی
- دشواری در بلع
- بروز زخم در دهان، زبان، لثه‌ها، لب‌ها و حفره بینی
در فرم احشایی بیماری، علائم بسته به سن بیمار متفاوت است. در کودکان، بروز ناگهانی تب، سرفه، اسهال و استفراغ شایع است. در بزرگسالان، بیماری معمولاً با تب مداوم (بین ۲ هفته تا ۲ ماه) آغاز می‌شود که با ضعف عمومی، خستگی و کاهش اشتها همراه است. با پیشرفت بیماری، احساس ضعف افزایش می‌یابد. سایر نشانه‌های لیشمانیوز احشایی می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- درد شکم
- تب طولانی‌مدت
- تعریق شبانه
- پوسته‌پوسته شدن یا تیره شدن پوست
- نازک شدن مو
- کاهش وزن
تشخیص لیشمانیوز چگونه است؟
تشخیص بیماری لیشمانیاز به دلیل تنوع علائم بالینی آن بسیار دشوار است. برای تشخیص این بیماری از تکنیک‌های آزمایشگاهی مانند اندازه‌گیری آنتی‌بادی، تکنیک‌های مولکولی و نمونه‌برداری بافتی استفاده می‌شود. این روش‌ها به دلیل دقت بالای خود، امکان تشخیص دقیق بیماری را فراهم می‌کنند.
پیشگیری از لیشمانیوز
واکسن لیشمانیوز تا سال 2024 در دسترس نبود اما در حال حاضر برخی واکسن‌های مؤثر لیشمانیوز برای سگ‌ها وجود دارد. به طور کلی فارغ از واکسن، پیشگیری از لیشمانیوز شامل اقدامات زیر است:
- استفاده از پشه‌بندهای آغشته به حشره‌کش
- استفاده از حشره‌کش‌ها در محیط زندگ
- مراقبت از حیوانات خانگی و جلوگیری از تماس آن‌ها با پشه‌های خاکی
شیوع و گسترش بیماری
لیشمانیوز به عنوان یک بیماری شایع در مناطق گرمسیر شناخته می‌شود. اما این بیماری در بخش‌هایی از اروپا نیز گزارش شده است. در بسیاری از کشورهای جهان با اقدامات کنترلی موفق به کنترل این بیماری شده‌اند. شرایط جغرافیایی و مبارزات موثر در این کشورها باعث کاهش شیوع لیشمانیوز شده است.
بیماری لیشمانیاز در ایران
متاسفانه در ایران سیاست دقیقی برای پیشگیری و کنترل این بیماری به خصوص کنترل لیشمانیوز در سگ‌های بی‌سرپرست وجود ندارد. عدم وجود دستورالعمل‌های قطعی از طرف وزارت بهداشت و درمان یا سازمان دامپزشکی، دامپزشکان را در کنترل و درمان این بیماری با چالش‌های زیادی مواجه کرده است.
درمان لیشمانیوز
سگ مبتلا به لیشمانیوز، دوره درمان بسیار طولانی دارد. در واقع بیماری لیشمانیوز یک بیماری غیرقابل درمان است و تنها درمانی که برای حیوان انجام می‌شود، علائم بالینی بیماری را از بین می‌برد. دامپزشک بر اساس گرید یا استیج کیس تصمیم می‌گیرد که چه پروتکل درمانی برای حیوان در نظر گرفته شود.
در کشورهایی که بیماری بومی نیست، معمولاً دستورالعمل‌ها بر پایه یوتانایز کردن یا حذف حیوانات مبتلا بنا شده است. این راهکار به منظور جلوگیری از گسترش بیماری به کار گرفته می‌شود. اما در کشورهایی که بیماری بومی است، به دلیل ابتلای تعداد زیادی از حیوانات، پروتکل‌های درمانی برای این حیوانات در نظر گرفته می‌شود. درمان شامل قرنطینه کردن حیوان مبتلا و تکرار دوره‌ای آزمایشات آنتی‌بادی و تست‌های سلولی مولکولی است. هر زمانی که اوج مجدد بیماری در حیوان تشخیص داده شود، درمان مجدد انجام می‌شود.
مسئولیت دامپزشکان و سرپرستان حیوانات
دامپزشکان باید با توجه به گرید یا استیج کیس، پروتکل‌های درمانی مناسب را برای حیوانات مبتلا به لیشمانیا در نظر بگیرند. این پروتکل‌ها شامل قرنطینه کردن حیوان و انجام آزمایشات دوره‌ای برای تشخیص اوج مجدد بیماری است.
سرپرستان حیوانات هم باید بدانند که طول دوره درمان لیشمانیوز بسیار طولانی است. حیوانی که به لیشمانیوز مبتلا است باید تا آخر عمر قرنطینه شود و دوره‌ای تحت نظر دامپزشک قرار گیرد. در صورت مشاهده علائم مشکوک به لیشمانیا، حیوان را در اسرع وقت به بیمارستان دامپزشکی منتقل کنید تا اقدامات لازم برای جلوگیری از شیوع و گسترش این بیماری انجام شود.
سخن پایانی
بیماری لیشمانیوز یک چالش بزرگ در بسیاری از کشورهای جهان به خصوص ایران است. عدم وجود دستورالعمل‌های قطعی برای کنترل و درمان این بیماری، دامپزشکان و صاحبان حیوانات را با مشکلات زیادی مواجه کرده است. با افزایش آگاهی و اجرای پروتکل‌های مناسب می‌توان به کنترل بهتر این بیماری کمک کرد. توجه به پیشگیری و کنترل لیشمانیا نه تنها سلامت حیوانات بلکه سلامت انسان‌ها را نیز تضمین می‌کند. همکاران ما در بیمارستان دامپزشکی مرکزی آماده‌اند به سگ های مبتلا به لیشمانیا کمک کنند تا درد کمتری متحمل شوند. در صورت مواجهه با این بیماری، با شماره‌های مندرج در سایت تماس بگیرید تا توسط همکاران ما راهنمایی شوید.
سوالات متداول
آیا لیشمانیوز از حیوان به انسان منتقل می‌شود؟
بله، لیشمانیوز یک بیماری زئونوز است، اما انتقال مستقیم از حیوان به انسان انجام نمی‌شود؛ فقط از طریق نیش پشه خاکی آلوده منتقل می‌گردد.
آیا لیشمانیوز درمان دارد؟
در بسیاری از موارد درمان کامل نیست. با داروهای ضدانگل، می‌توان علائم را کنترل و کیفیت زندگی را حفظ کرد، به‌ویژه اگر بیماری زود تشخیص داده شود.
داروهای ضد لیشمانیا چیست؟
داروی ضد لیشمانیوز بسته به نوع و شدت بیماری متفاوت است. برخی از داروهای رایج برای درمان لیشمانیوز عبارتند از: آمفوتریسین B، استیبوگلوکونات سدیم، میلتوفسین و پارومومایسین.
آیا سالک همان لیشمانیوز است؟
سالک نوع پوستی لیشمانیوز است که با زخم‌های پوستی مشخص می‌شود.
