هاری، یک بیماری ویروسی کشنده است که از طریق گزش حیوانات، به‌خصوص سگ‌ها، به انسان منتقل می‌شود. هاری هر ساله بیش از ۵۹۰۰۰ نفر را قربانی می‌کند که از این تعداد ۴۰ درصد را کودکان تشکیل می‌دهند. این آمار هشداردهنده، نشان‌دهنده‌ی ضرورت فوری و حیاتی برای مقابله و ریشه‌کن کردن هاری است. دکتر امید مرادی، رئیس بیمارستان دامپزشکی مرکزی تهران، در کنفرانسی که در سال ۱۴۰۱ به مناسبت روز جهانی هاری به همت نظام دامپزشکی استان تهران و بیمارستان دامپزشکی مرکزی در هتل قلب تهران برگزار شد تلاش‌ها و گام‌های مختلفی را برای حذف این بیماری معرفی کرد. در این مقاله، به برخی از مطالب ذکرشده در این کنفرانس می‌پردازیم و لزوم ریشه‌کنی هاری و تجربیات موفق و ناموفق کشورهای مختلف در این زمینه را بررسی خواهیم کرد.
بیماری هاری چه مشخصه هایی دارد؟
۱. هاری یک بیماری کشنده است؛ هاری به‌عنوان یک بیماری کشنده شناخته می‌شود که در هر ۹ دقیقه، یک نفر را به کام مرگ می‌کشاند. این بیماری در ۹۹ درصد موارد از طریق گزش سگ به انسان منتقل می‌شود و بیش از ۸۰ درصد موارد مرگ و میر در مناطق روستایی و محروم رخ می‌دهد.
۲. هاری قابل پیشگیری است؛ هاری یک بیماری کشنده است اما خوشبختانه این بیماری کاملاً قابل پیشگیری است. با واکسیناسیون و اقدامات پیشگیرانه مناسب، می‌توان از انتقال و شیوع این بیماری جلوگیری کرد. طبق آمارها، ۹۹.۹ درصد از مبتلایان به هاری جان می‌بازند، در حالی که اگر واکسیناسیون به میزان مناسبی صورت می‌گرفت جان این افراد حفظ می‌شد.
مراحل حذف هاری
کشورهایی که هاری در آنها به‌صورت بومی وجود دارد، باید مراحلی را پشت سر بگذارند تا به نقطه‌ای برسند که دیگر هاری از سگ به انسان منتقل نشود. این مراحل از مرحله بدون داده‌ها شروع می‌شود و به ارزیابی، کنترل، حذف و نگهداری ختم می‌شود.
روند تاریخی مقابله با هاری
دکتر مرادی در بخشی از سخنان خود به روند تاریخی مقابله با هاری پرداخت و از ۳ مرحله زیر نام برد:
۱. مرحله باستانی: کشتار و قرنطینه
در این مرحله، انسان‌ها برای مقابله با سگ‌های هار، آنها را می‌کشتند و انسان‌ها و سگ‌های مبتلا را قرنطینه می‌کردند. این روش همچنان در برخی از کشورهای کمتر توسعه‌یافته مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۲. واکسیناسیون انسانی
با کشف واکسن انسانی توسط لویی پاستور در سال ۱۸۸۵، انسان‌هایی که توسط سگ‌های هار گاز گرفته شده بودند، واکسینه می‌شدند و جانشان نجات پیدا می‌کرد. اما این واکسن به‌تنهایی برای ریشه‌کنی هاری کافی نبود.
۳. واکسیناسیون حیوانات
برای حل ریشه‌ای مشکل هاری، باید ۷۰ درصد از سگ‌ها واکسینه شوند تا چرخه انتقال بیماری شکسته شود. این روش باعث شده است که بسیاری از کشورها با موفقیت هاری را کنترل یا حتی ریشه‌کن کنند.
توجه: این ۳ روند تاریخی ممکن است به‌صورت پیوسته و یا حتی بسته به شرایط هاری در یک منطقه به صورت رفت و برگشت بین مراحل مختلف انجام شود.
اهمیت سلامت واحد در مقابله با بیماری هاری
سلامت انسان، حیوان و اکوسیستم به هم پیوسته‌اند و نمی‌توان به‌صورت جداگانه به هر یک از آنها پرداخت. افزایش جمعیت، تغییرات آب و هوایی، و مسافرت‌های بیشتر انسان‌ها باعث شده است که ارتباط بین این سه بخش اهمیت بیشتری پیدا کند. شعار «سلامت واحد» بر اهمیت این پیوستگی تأکید دارد.
اقدامات جهانی برای کنترل هاری
سازمان بهداشت جهانی، سازمان بهداشت حیوانات و فائو اتحادیه‌ای برای کنترل هاری تشکیل داده‌اند و برنامه‌ای با عنوان جهان عاری از مرگ و میر منتقله از سگ پیشنهاد داده‌اند. این برنامه به طور کلی بر سه محور اصلی استوار است: آگاهی‌رسانی، مالکیت مسئولانه و واکسیناسیون.
هزینه و اثر بخشی واکسیناسیون
واکسیناسیون سگ‌ها و انسان‌ها از نظر هزینه تفاوت زیادی دارد. هزینه واکسن سگ حدود ۴ دلار است، در حالی که واکسن انسانی حدود ۱۰۸ دلار هزینه دارد. واکسیناسیون سگ ها باعث پیشگیری از انتقال بیماری به انسان‌ها می‌شود و از نظر اقتصادی نیز به صرفه‌تر است.
به طور کلی هاری حدود ۸.۶ بیلیون دلار در سال در جهان هزینه ایجاد می‌کند. ۶ درصد این هزینه مربوط به حیواناتی است که از دست می‌دهیم و هزینه واکسیناسیون و عقیم سازی حیوانات نیز تنها دو درصد از این مبلغ را به خود اختصاص می‌دهد. بنابراین این مسئله که برای هاری و عقیم‌سازی منابع محدود است افسانه‌ای بیش نیست؛ صرفا لازم است این منابع مالی در مسیر درستی هزینه شوند.
توجه: بنا به اظهارات دکتر مرادی در سال ۱۴۰۰ در ایران ۲۶۰۰۰۰ واکسن به انسان‌هایی که با گزش مواجه شده بودند تزریق شده است. یعنی حدود ۲۶ میلیون دلار هزینه در یک سال. این ۲۶ میلیون دلار در واقع ۲۰ درصد از هزینه‌هایی است که به نظام سلامت وارد می‌شود؛ باقی هزینه‌ها عبارتند از: هزینه‌های درمانی و حذف انسان‌های مبتلا از جامعه.
تجربه کشورهای مختلف در مقابله با هاری
مکزیک: در مکزیک، واکسیناسیون سگ ها باعث کاهش چشمگیر موارد ابتلا به هاری در انسان‌ها و سگ‌ها شده است. در اوایل دهه ۹۰ میلادی، ۶۰ نفر در اثر هاری جان خود را از دست می‌دادند (به همین نسبت ۵ برابر سگ نیز مبتلا می‌شدند) اما با آغاز واکسیناسیون، این عدد به تدریج کاهش یافت و از سال ۲۰۰۰ به بعد به حداقل ممکن رسید.
پاکستان: در پاکستان، تا سال ۲۰۲۱ از روش کشتار برای کنترل هاری استفاده می‌شد، اما با توجه به بی‌اثر بودن این روش، در سال ۲۰۲۲ به ضرورت تغییر رویکرد و واکسیناسیون پی بردند.
مشکلات و چالش های مقابله با هاری در ایران
در بخش دیگری از کنفرانس هاری ۱۴۰۱، دکتر مجید فصیحی هرندی به کمبود داده‌ها و اطلاعات در مورد سگ‌های ایرانی اشاره کرد. وی اظهار داشت که در ایران، یکی از مشکلات اصلی از ندانسته‌های ما در مورد سگ‌ها نشات می‌گیرد. این موارد مجهول عبارتند از:
- میزان و مختصات منابع تولید
- کمیت و کیفیت زیرجمعیت‌ها
- تراکم جمعیت
- ترکیب سنی و جنسی
- تعداد و ترکیب سگ گزیدگی‌ها
- وضعیت سلامت رفاه حیوانات
- آمار دقیق بیماری های مشترک بین انسان و سگ
- آمار صاحبان سگ و جزییات آن
- آمار سگ های گم شده و رها شده
- میزان واگذاری و به سرپرستی گرفتن سگ‌ها
- اندازه‌گیری تاثیر سگ ها بر حیات وحش و دام‌ها
- فهم نگرش انگیزه و رفتار مردم نسبت به سگ‌ها
- آمار مراکز نگهداری و پرورش و تکثیر حیوانات
- شاخص‌های پایش و ارزیابی برنامه‌ها
نیاز به نظام‌مند کردن واکسیناسیون و عقیم‌سازی سگ ها
طبق گفته‌های دکتر فصیحی برای مدیریت جمعیت سگ‌ها و کنترل هاری باید یک نظام منسجم و پایدار ایجاد شود. این نظام باید شامل قانون‌گذاری، کارگروه‌های اجرایی، حمایت‌طلبی و مشارکت اجتماعی باشد. همچنین، باید از کشتار بی‌رویه سگ‌ها خودداری کرده و به جای آن بر واکسیناسیون و عقیم‌سازی متمرکز شد.
سخن پایانی
معضل هاری یک معضل جهانی است بنابراین تجربیات کشورهای مختلف در ریشه کن کردن این بیماری کارگشاست. این تجربیات نشان داده‌اند که واکسیناسیون سگ‌ها یکی از مؤثرترین راه‌ها برای شکستن چرخه انتقال هاری است. به یاد داشته باشید که مسائل پیچیده راه‌حل‌های آسان ندارند؛ علاج هاری نیز یکی از این مسائل پیچیده است و تنها با همکاری و مشارکت همگانی می‌توان به هدف جهانی جهان عاری از مرگ و میر منتقله از سگ دست یافت و بیماری هاری را ریشه‌کن کرد.